شکل شاه و راه قدیم(جاده هراز، استان مازندران)

جاده هراز کوتاه­ترین مسیر برای رسیدن از پایتخت به جلگه دریای خزر است که بارها و بارها کسانی که قصد سفر به خطه شمالی ایران را دارند از آن عبور کرده اند. در تمام پیچ و هم های این مسیر در دره رود هراز جاذبه هایی وجود دارد که می توان در طول مسیر آن ها را دید و سفر را پر بارتر کرد. یکی از این جاذبه های مهم تاریخی و طبیعی تنگ بند بریده و نقش برجسته شکل شاه و پل شکسته ساسانی است که در دره پشت تونل وانا مخفی است و برای دیدن آن بایست در دهانه جنوبی تونل به سمت آن ها رفت. تنگ و مسیر رود در اینجا بسیار زیباست و ارزش یک توقف و یک بازدید خوب را دارد.

در سفری که یکی از اهداف آن دیدن این منطقه بود شب را در گزنک در پارک ساحلی کمپ زده بودیم و بعد از دیدن کافر کلی راهی شکل شاه و تنگ بند بریده شدیم. دیدن این مسیر تاریخی که پیشنیان این سرزمین که در تنگه مسیر باز کرده اند بسیار جالب و قابل توجه است . مسیری که در بخشهایی از آن در دل سنگ می گذرد و حکایت از سختی خاص سفر است. نقش برجسته شکل شاه تقریباً روبه روی دریچه هواکش دوم تونل واناست و هراز در این تنگ به شدت می خروشد. این نقش یادمانی از شاه ایران است که مسیر را بهسازی کرده است. متأسفانه صورت های افراد را در سال های اخیر شکسته اند و آدم در عجب از این بیماری بی­فرهنگی است که اینچنین بر این نقش آسیب وارد کرده اند.

برای آشنایی بیشتر با مسیر و نقش برجسته شکل شاه در ادامه متنی از کتاب از آستارا تا استرآباد به قلم دکتر ستوده آورده شده است. ایشان برای توصیف مسیر از خاطرات اعتمادالسلطنه که در ۵ آذر ۱۲۵۴ شمسی در رکاب ناصرالدین شاه مسیر را به سمت تهران می­آمده است نقل کرده است. ناصرالدین شاه به گشت و گذار علاقه خاصی داشته و مکتوب کردن برخی سفرها توسط اعتمادالسلطنه بسیار جالب و مفید است و سیمای خوبی از آن دوران نشان می دهد. در هنگام آن سفر، شاه در ۴۴ سالگی بوده است.

بند بریده در زمان ناصر الدین شاه
به نقل از کتاب از آستارا تا استرآباد، دکتر منوچهر ستوده

اعتماد السلطنه درباره بند بریده مطالب زیر را در سال ۱۲۹۲ قمری نوشته است:

باز جاهای بدی گذشتیم. به بندی رسیدیم که از همه سخت ر بود. انصافاً خوب ساخته اند. راه قدیم لاریجان از طرف راست پیدا بود. به هیچ وجه راه نبود. کوه که یک پارچه سنگ بود و صاف. از وسط دامنه این کوه با آهک و سنگ سکویی بسته اند که پی و پایه سکو به زمین نرسیده. معلق است میان زمین و آسمان. از روی این سکوها که عرض زیادتر از یک­چارک نبود، سابق عبور قوافل و مترددین مازندران بود. جالا طوری ساخته شده که کالسکه عبور می­کند. در این تنگه تمثال مبارک شاه را بر روی سنگ حجاری کرده است، سواره با لباس رسمی. حسنعلی خان ویر فواید هم پیاده ایستاده راپورت راه را عرض می­کند.(کتاب روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، صفحه ۵۲)

به نقل از کتاب از آستارا تا استرآباد جلد سوم صفحه ۴۵۱

شکل شاه در تنگه بند بریده:

در تنگه بند بریده، بر سمت چپ آب هراز، تمثال و کتیبه­ای از ناصرالدین شاه بر جای مانده است. بلندی آن از کف فعلی جاده تا زیر نقش ۲۷۰ سانتی متر است. درازای این نقش و کتیبه­ها هشت متر تمام و پهنای کتیبه­ها که دور می­چرخد ۳۴ سانتیمتر و عمق قسمت پایین شکل ۱۶۰ سانتیمتر است.

در شکل شاه ناصرالدین شاه در وسط بر اسب سوار است و پنج تن از درباریان طرف راست و پنج تن در طرف چپ او حجاری شده اند.

این ابیات بر اطراف این شکل حک شده است:

سطر بالا:
در روزگار ناصردین شاه کامکار / کز عدل راه راست طلبکرد و یافت کام
امرش بهر طریق صراطی است مستقیم/ امنش بهر فریق نشاطی است مستدام
منت خدایرا که ز تأیید خود چنین/ شاهنشهی گزید مؤید بر انام
شاهان دهر نامورند از برای مال / وین پادشاه مال فشاند از برای نام
هرکار خام عاقبت الامر پخته کرد / از بسکه زرّ پخته برافشاند و سیم خام
در راه لارجان که دژم بود کار جان / گاه عبور قافله از غفلت تمام

سطر سمت راست سنگ:
بیغوله که گاه گذر غول سهمگین / اول سرود بسمله آنگه نهاد گام
از سهم مار گرزه نکردند زو گذر / وز هول شیر شرزه نجست اندرو کنام

سطر افقی پایین:
راهی که گر بریده شدن خواستی ازو / گفتی بپای خود نرود کس بسوی دام
در شاهنامه نیز ز زالی فسانه گوست / افسانه که عبره در او کرد پور سام
بآسایش رعیت مازندران زمین / آراست حکم ساری شاهنشه اینمقام
بکشوده شد چو کف کریم ملک بملک / راهی که بسته بود چو پیشانی لثام
حجار ز امر خسرو فرهادسان به سنگ / تمثال کرد از شه پرویز احتشام
خور بی کله ز کوه ادا بر نمود رخ / چون تاج شهریار پدید آمد از رخام
تاریخ آن بامر شهنشاه خواستند / چون بود خاص خدمت مداحی اینغلام
محسین میرزای مهندس . راقمه ابوالفضل ساوجی
عام بناش خامه رضوان نوشت و خواند

به نقل از کتاب از آستارا تا استرآباد جلد سوم

پلی از سنگ و ساروج نزدیک به انتهای تنگه بریده:

نزدیک به دهانه شمالی تونلی که در سمت راست تنگه بند بریده زده­اند، پلی آهنی است که می­توان با گذشتن از روی آن به دست چپ آب هراز رسید. در حدود یک کیلومتر که در جاده سمت چپ آب هراز رو به جنوب رفتیم به پلی خراب می­رسیم. پایه سمت راست آن و مقداری از هلال طاق آن تا امروز باقی است. راه قدیمی که ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است از سمت راست آب هراز با گذشتن از این پل به سمت چپ آب می­آمده است. مقداری از راه قدیم، بر سمت راست آب که به این پل منتهی می­شود، بر بالای دیواری از سنگ و گچ دیده می­شود.

از آستارا تا استرآباد جلد سوم، صفحه ۴۵۱

راه رسیدن به شکل شاه:

مسیر رسیدن از سمت تهران به این صورت است که پس از عبور از گزنک و شاهاندشت و امیری به تونل وانا می رسید. قبل از تونل سمت چپ مسیر یک پارکینگ است که می بایست به آنجا رفت. بعد از پارک ماشین تقریباً یک ربع پیاده روی تا نقش برجسته است. راه تقریباً هموار و سبک است. برای رفتن تا پل باستانی ساسانی بایستی مسیر را یک ربع دیگر ادامه داد تا به نزدکی آن رسید. مسیر در این قیمت شیب دار است و می بایست در طول مسیر که ارتفاع زیادی از دره می­گیرد بسیار احتیاط کرد.